Introductie
Deze Amnesty RightsWalk vertelt over een tijd toen mensenrechtenschendingen aan de orde van de dag waren, over slachtoffers als de Joodse Nijmeegse familie De Wijze en priester Titus Brandsma, maar ook over Oranje-Marie, studenten en gewone burgers die zich met verzetsactiviteiten bezighielden. Elke verhaal legt de verbinding met een of meer artikelen van de (huidige) Universele Verklaring van de Rechten van de Mens.Over de routeDe route voert je langs veertien locaties bij en in het centrum van Nijmegen. Via tekst en beeld maak je kennis met de oorlogsverhalen van de stad en haar bewoners. Je kunt de verhalen zelf lezen of er naar luisteren, die keuze is aan jezelf.12 van de 14 locaties bevatten twee foto's: een foto van nu en een foto ten tijde van de Tweede Wereldoorlog. Je kunt op deze foto's van rechts naar links 'scrollen'. Van de andere 2 locaties is helaas géén foto uit de Tweede Wereldoorlog beschikbaar.
Kaart
1) Voormalige Studentensociëteit – Oranjesingel 422) Voormalige aula Katholieke Universiteit – hoek Wilhelminasingel/Bijleveldsingel3) Titus Brandsma Memorial – Keizer Karelplein (ter hoogte van ingang naar Titus Brandsma Gedachteniskerk)4) Oranje-Marie, uitbaatster van De Bonte Os/Oranjehotel – hoek Molenstraat/Tweede Walstraatac5) Deportatie van Nijmeegse Joden – hoek Kronenburgersingel/Stieltjesstraat6) Jan van Hoofsteen – Joris Ivensplein (hoek Lange Hezelstraat/Nieuwmarkt)7) Krijgsgevangenen – Waalkade (midden)8) Kitty de Wijze en Joods Monument - Kitty de Wijzeplaats9) Geheime drukkerij en zendinstallatie – St. Antoniusplaats10) Infocentrum WO2 Nijmegen – Ridderstraat 2711) Voormalige synagoge – Gerard Noodtstraat (1)2112) Wilhelminaboom – Hertogplein13) Monument De Schommel – Raadhuishof14) Lunchroom Levitus – Grote Markt 37
Locatie 1: Voormalige Studentensociëteit – Oranjesingel 42
Voormalige Studentensociëteit – Oranjesingel 42Studeren tijdens de oorlog ging zo goed en zo kwaad als het ging gewoon door. Het traditionele studentenleven werd hervat. Jo Cals -in 1965 werd hij minister-president- was toen de praeses van studentenvereniging Carolus Magnus. In september 1940 werd hij gearresteerd en vier weken vastgezet na een vechtpartij op de sociëteit. De knokpartij was ontstaan na de weigering van een Duitse student om het Wilhelmus mee te zingen. Toch bleef veel bij hetzelfde. Dat veranderde toen Carolus Magnus in 1941 weigerde het bordje ‘Voor joden verboden’ op te hangen. De vereniging werd opgeheven, de sociëteit werd gesloten en het gebouw ging dienen als Wehrmachtsheim, sociëteit voor Duitse soldaten.Mensenrechten: recht op alle rechten en vrijheden, zonder enig onderscheid naar ras en godsdienst (art. 2); recht op vrijheid van meningsuiting (art. 19); recht op vrije vereniging en vergadering (art. 20).
Locatie 2: Voormalige aula Katholieke Universiteit – Wilhelminasingel/Bijleveldsingel
Voormalige Aula Katholieke Universiteit – Wilhelminasingel/BijleveldsingelHet huidige Karel de Grote College was in de oorlogsjaren de aula van de Rooms Katholieke Universiteit, de huidige Radboud Universiteit. In februari 1943 staakten de studenten tegen de benoeming van NSB-hoogleraren. Enkele studenten werden hierbij gearresteerd. Diverse studenten gingen zich bezighouden met verzetsactiviteiten. De hoogleraren zelf weigerden in april 1943, als enige van de Nederlandse universiteiten, de loyaliteitsverklaring aan hun studenten voor te leggen. Daarmee ging de aula op slot en hield de universiteit op te bestaan. De studenten moesten zich aanmelden voor de tewerkstelling, maar van de 639 studenten gaven er slechts 83 gehoor aan die oproep. De anderen doken onder.Mensenrechten: verbod op willekeurige arrestatie (art. 9), recht op vrijheid van mening (art. 19); niemand mag gedwongen worden zich bij een vereniging aan te sluiten (art. 20); recht op onderwijs (art. 26).
Locatie 3: Titus Brandsma Memorial – Keizer Karelplein
Titus Brandsma Memorial – Keizer KarelpleinTitus Brandsma (geboren in 1881) was karmeliet, hoogleraar Wijsbegeerte en rector magnificus aan de Rooms Katholieke Universiteit. Hij was ook geestelijk adviseur van een aantal katholieke dagbladen. In die rol riep hij de dagbladen op om advertenties van de NSB (de Nederlandse nazipartij) te weigeren, omdat die niet pasten bij het katholieke gedachtegoed. De Duitse bezetter zag hem als een saboteur en arresteerde hem in januari 1942. Als politieke gevangene werd hij naar concentratiekamp Dachau overgebracht. Daar werd hij door kampbewaarders in elkaar geslagen. Uitgeput door zware dwangarbeid overleed hij op 26 juli 1942. Aan het Keizer Karelplein herdenken we een principiële man die zijn overtuigingen belangrijker vond dan zijn leven.Mensenrechten: verbod op martelen (art. 5); recht op vrijheid van godsdienst (art. 18); recht op vrijheid van mening (art. 19).
Locatie 4: Oranje-Marie, uitbaatster van De Bonte Os/Oranjehotel – Molenstraat
Oranje-Marie, uitbaatster van De Bonte Os/Oranjehotel – Molenstraat/Tweede WalstraatUitbaatster van het hotel-café-restaurant De Bonte Os was Henriëtte Witteveen-van Gaalen. Ze kreeg vanwege haar liefde voor en trouw aan het Oranjehuis al snel de bijnaam Oranje-Marie. In 1941 werd ze gearresteerd omdat ze een krans voor de koningin wilde bestellen. In haar etablissement kreeg ze het meermalen aan de stok met de Nijmeegse afdeling van de Weerbaarheidsafdeling – de knokploeg van de NSB. In april 1941 leidde een incident in de Bonte Os tot een massale vechtpartij tussen de Weerbaarheidsafdeling, de politie en omstanders. In 1944 koos het samenwerkende verzet in Nijmegen niet toevallig de Bonte Os als zijn hoofdkwartier, het bevond zich minder dan 100 meter van het hoofdkwartier van de Ordnungspolizei, de Duitse politie. En in juni 1945 werd Oranje-Marie in haar etablissement, dat inmiddels was omgedoopt tot Oranjehotel, gehuldigd door koningin Wilhelmina.Mensenrechten: verbod op willekeurige arrestatie (art. 9); recht op vrijheid van meningsuiting (art. 19); recht op vrije vereniging en vergadering (art. 20).
Locatie 5: Deportatie van Nijmeegse Joden – Kronenburgersingel/Stieltjesstraat
Deportatie van Nijmeegse Joden – Kronenburgersingel/StieltjesstraatNijmegen telde bij het begin van de oorlog tussen 600 en 700 Joodse inwoners. In de nacht van 17 op 18 november 1942 werden tijdens een razzia 196 Joodse inwoners opgepakt en verzameld in de toenmalige Gemeentelijke HBS aan de Kronenburgersingel, op de hoek met de Stieltjesstraat. Onder hen was ook Kitty de Wijze. De volgende dag werden de Nijmeegse Joodse inwoners met de trein weggevoerd naar Westerbork. Op 24 november werden er meer dan 100 van hen op transport naar Auschwitz gezet en daar drie dagen later vermoord.Mensenrechten: recht op alle rechten en vrijheden, zonder enig onderscheid naar ras en godsdienst (art. 2); recht op leven (art. 3); allen zijn gelijk voor de wet (art. 7); verbod op willekeurige arrestatie (art. 9).
Locatie 6: Jan van Hoofsteen – Joris Ivensplein
Jan van Hoofsteen – Joris IvenspleinDe student Jan van Hoof was koerier, bracht verzetsbladen huis-aan-huis rond en deed hand-en-spandiensten voor verschillende verzetsgroepen. In 1944 kreeg hij de dagelijkse leiding over het Geheime Dienst Nederland-werk in de regio Nijmegen. Maar we kennen hem vooral van de ‘Waalbrug-redding’. Hij zou voorkomen hebben dat de Duitsers de brug konden opblazen toen de geallieerden Nijmegen naderden. Dat klopt waarschijnlijk niet, maar hij was wel bezig met een sabotageactie rond de brug. Toen Jan van Hoof op 19 september de Britten hielp een verkenningsvoertuig door de binnenstad te leiden, werd hij door de Duitsers doodgeschoten, dat was exact op de plek waar hij nu herdacht wordt met de Jan van Hoofsteen.Mensenrechten: recht op leven (art. 3); recht op vrijheid van meningsuiting (art. 19).
Locatie 7: Krijgsgevangenen – Waalkade
Krijgsgevangenen – WaalkadeOp 1 juni 1940 konden drie rijnaken met duizenden Belgische krijgsgevangenen niet doorvaren naar kampen in Duitsland, omdat de kapotgeschoten Waalbrug nog in het water lag. Er ontstonden spontane hulpacties om de slecht verzorgde gevangenen te helpen, onder meer met het uitreiken van brood. De Duitsers lieten dat toe, maar de hulpacties kregen steeds meer het karakter van een demonstratie tegen de bezetter. Op 6 juni was voor de Duitsers de maat vol en de Waalkade werd afgesloten. Hulpacties werden niet meer getolereerd.Mensenrechten: recht op voeding, kleding, huisvesting en geneeskundige verzorging (art. 25).
Locatie 8: Kitty de Wijze en Joods Monument - Kitty de Wijzeplaats
Kitty de Wijze en Joods Monument - Kitty de WijzeplaatsKaatje de Wijze (roepnaam Kitty) werd samen met haar zussen Elly, Joke en Tini op 17 november 1942 opgepakt en gedeporteerd. Aangrijpend zijn de vijf briefkaarten die Kitty en Joke tijdens hun transport naar vernietigingskamp Auschwitz aan hun ouders in Nijmegen schreven. De zussen hebben zeker drie kaarten op verschillende plaatsen tussen doorvoerkamp Westerbork en de Duitse grens uit de rijdende trein gegooid, dit in de hoop dat minstens één vinder een kaart zou posten. Door hun woordkeus probeerden Kitty en Joke wanhopig hun doodsangst te verbergen en hun ouders moed in te spreken. Het Joodse Monument op de naar Kitty vernoemde Kitty de Wijzeplaats is het symbool van alle Joodse Nijmegenaren die gedeporteerd werden en nooit meer terugkwamen.Mensenrechten: recht op alle rechten en vrijheden, zonder enig onderscheid naar ras en godsdienst (art. 2); recht op leven (art. 3); allen zijn gelijk voor de wet (art. 7); verbod op willekeurige arrestatie (art. 9).
Locatie 9: Geheime drukkerij en zendinstallatie – St. Antoniusplaats
Geheime drukkerij en zendinstallatie – St. AntoniusplaatsOp 18 september 1944 doorzochten de Duitsers enkele huizen en kelders aan de St. Antoniusplaats, op zoek naar sluipschutters. Die vonden ze niet, maar in een wijnpakhuis troffen ze wel een zendinstallatie van de Geheime Dienst Nederland aan, een spionagegroep van het verzet. In het pand vonden ze ook de stencilmachine waarmee het illegale blaadje Kroniek van de Week werd vermenigvuldigd. Een Duitse officier dreigde 15 mensen te executeren als ze het woonadres van de eigenaar van het pakhuis niet onthulden. Een dag later kwam die officier bij oorlogshandelingen om het leven, waarna de hele zaak met een sisser afliep…Mensenrechten: recht op leven (art. 3); verbod op een wrede en onmenselijke bestraffing (art. 5); recht op vrijheid van mening en gebruik van alle middelen om dat recht te effectueren (art. 19); recht op vrije vereniging en vergadering (art. 20).
Locatie 10: Infocentrum WO2 Nijmegen – Ridderstraat 27
Infocentrum Tweede Wereldoorlog Nijmegen – Ridderstraat 27Het Infocentrum Tweede Wereldoorlog Nijmegen is een historisch, toeristisch en educatief informatiepunt. Het geeft de bezoekers aan het Rijk van Nijmegen de beste introductie op de verhalen, historisch erfgoed, evenementen en musea die de regio te bieden heeft als het gaat om de Tweede Wereldoorlog.Begin je bezoek in hun Experience en beleef wat de Tweede Wereldoorlog precies betekende voor Nijmegen en omgeving. Je ziet daarnaast hoe de geschiedenis levend wordt gehouden op diverse historische plekken.Een bezoek aan het Infocentrum Tweede Wereldoorlog Nijmegen is voor scholen een uitstekende aanvulling op geschiedenislessen en een manier om leerlingen en studenten de regionale geschiedenis van Nijmegen te laten ontdekken en beleven.Luister ook naar het promotiefilmpje van het Infocentrum.Mensenrechten: alle mensenrechten die toen en nu verbonden zijn met de rechten en schendingen tijdens een oorlog
Locatie 11: Voormalige synagoge – Gerard Noodtstraat 21
Voormalige synagoge – Gerard Noodtstraat (1)21De meeste Nijmegenaren kennen het pand aan de Gerard Noodtstraat als het Natuurmuseum dat in 2017 opging in De Bastei. Van 1913 tot 1942 was in dit gebouw de Nieuwe Synagoge gehuisvest. In de nacht van 27 op 28 augustus 1941 namen onbekenden de synagoge onder handen. Op de voordeur werd een groot hakenkruis geschilderd. Aan weerzijden van de ingang werden de woorden ‘Juda vrek’ en ‘Juda stik’ geklad. De synagoge werd niet lang daarna gesloten en gebruikt als opslagplek voor inbeslaggenomen radio’s. Alle wandschilderingen werden vernietigd. De davidster werd uit de gebrandschilderde ramen geslagen. Het gebouw heeft - ondanks pogingen in 2017 om de synagoge te heropenen - nooit meer als synagoge gediend.Mensenrechten: recht op alle rechten en vrijheden, zonder enig onderscheid naar ras en godsdienst (art. 2); recht op eigendom (art. 17); recht op vrijheid van godsdienst (art. 18).
Locatie 12: Wilhelminaboom – Hertogplein
Wilhelminaboom – HertogpleinOp 1 september 1898 werd op het Hertogplein een lindeboom geplant ter ere van de inhuldiging van Wilhelmina tot koningin. De boom kreeg de naam Wilhelminaboom en werd omringd door een hekwerk met op vier plaatsen een grote letter W met daarboven een kroon. Aan het begin van de oorlog werd de boom al snel een symbool voor het koningschap en het vrije Nederland. Er vonden diverse demonstraties tegen de Duitse bezetters bij de boom plaats. De Duitsers waren daar niet van gediend, verboden demonstraties en verwijderden de kroonversieringen. Pas in 1948 werden er nieuwe kroonversieringen teruggeplaatst.Mensenrechten: recht op vrijheid van meningsuiting (art. 19).
Locatie 13: Monument De Schommel – Raadhuishof
Monument De Schommel – RaadhuishofOp 22 februari 1944 waande Nijmegen zich veilig toen het luchtalarm werd ingetrokken. Uit het niets doken er een kwartier later Amerikaanse bommenwerpers op die het centrum van de stad bombardeerden, mikkend op het stationsgebied. Maar dat ging door de sterke wind mis.In het hele centrum werden huizen, winkels, kerken en schoolgebouwen getroffen. Zo is Plein ’44 ontstaan. Bijna 800 Nijmegenaren kwamen om, onder wie 24 kinderen van een basisschool en 8 zusters die de school leidden. Op hun speelplaats is nu het monument De Schommel te vinden.Volgens het humanitair oorlogsrecht is het verboden om burgerdoelen te bombarderen, zoals onlangs in Syrië plaatsvond. Omdat de Amerikanen onze vrienden waren, spraken we lang in Nijmegen ten onrechte van het ‘Vergissingsbombardement’.Mensenrechten: recht op leven (art. 3).
Locatie 14: Lunchroom Levitus – Grote Markt 37
Lunchroom Levitus – Grote Markt 37In het huidige café Camelot was tot augustus 1942 banketbakkerij annex lunchroom Levitus gevestigd. De lunchroom werd gerund door het echtpaar Jacob en Leentje Levitus en was onder de Nijmegenaren geliefd. De eigenaren, zelf Joods, moesten in 1941 op last van de Duitse bezetters het bordje ‘Verboden voor Joden’ in hun zaak ophangen. In augustus 1942 dook het echtpaar onder. De lunchroom en de woonhuis erboven werden onteigend. Ironisch genoeg werd het pand onder de naam ‘Deutsche Taverne’ vanaf 1942 een populair café onder Duitsgezinden. Het echtpaar Levitus kon niet ontkomen aan de gruwelen van het naziregime. Jacob en Leentje werden begin 1944 opgepakt en in Auschwitz vermoord.Mensenrechten: recht op alle rechten en vrijheden, zonder enig onderscheid naar ras en godsdienst (art. 2); recht op leven (art. 3); allen zijn gelijk voor de wet (art. 7); recht op eigendom (art. 17).
